Il poeta e scrittore greco che introduciamo e di cui proponiamo degli inediti in originale e in traduzione l’ho conosciuto grazie alla mia ex-docente di traduttologia, che mi aveva chiesto di tradurre alcuni suoi racconti brevi da pubblicare su una rivista universitaria. Sono stata rapita dalla sua scrittura e ancora di più dai suoi versi.

L’autore è Panagiotis Chatzimoysiadis, nato a Dytikò, un piccolo centro agricolo vicino a Pella, nella Macedonia Centrale, dove vive e lavora come insegnante di Lettere nella scuola secondaria. Dopo alcune brevi parentesi a Ioánnina e Thessaloniki ha scelto di tornare a vivere in provincia, lontano dai grandi centri culturali. Per Chatzimoysiadis la scrittura, in tutte le sue forme, è quasi τροφή, nutrimento, scrive continuamente e instancabilmente, di notte e all’alba.
Nelle sue parole ci sono spesso riferimenti all’infanzia e al passato in generale, tuttavia il viaggio a ritroso non rappresenta per lui un rifugio, ma un modo per approcciarsi ai ricordi demistificandoli e conservarne l’autenticità e la purezza. Il passato e i ricordi sono, più che altro uno strumento per gestire e comprendere il presente.
Panagiotis Chatzimoysiadis è convinto che il letterato debba occuparsi del complesso delle vicende umane, naturalmente, senza faziosità e senza sorvolare sugli aspetti più vivi della realtà, da qui il suo interesse anche per i problemi di attualità. 
Ha pubblicato dal 2005 sette opere.
Nel 2005 la raccolta di racconti Τρεις μνήμες και δύο ζωές (Tre memorie due vite) per le edizioni Metaichmio, per lo stesso editore ha pubblicato nel 2008 il romanzo Το παραμύθι του ύπνου (La favola del sonno), nel 2010 il romanzo Αστοχία υλικού (Fallimento del materiale) e nel 2014 la raccolta di racconti Ζώνη πυρός (Zona di fuoco). Nel 2006 è uscita la novella Καλά μόνο να βρεις (Trova solo il bene) per le edizioni Kedros, nel 2018 la raccolta di racconti brevi Ηιδιωτική μου αντωνυμία (Il mio pronome privato) per le edizioni Kichli e nel 2020 il romanzo Έξοδα Νοσηλείας (Spese di degenza) per le edizioni Enypnio. Altre tre opere sono in uscita.

L’opera che presentiamo in traduzione, Μικρή Ερωτική Συμφωνία, Piccola Sinfonia Erotica, è inedita e come tutte le opere di Chatzimoysiadis è caratterizzata da un discorso spartano e diretto, che mostra al lettore solo la punta dell’iceberg e lo lascia libero di crearsi le proprie immagini. È una scrittura che provoca turbamento e agonia, un viaggio nelle parti più buie e dolorose dell’animo.

Μικρή Ερωτική Συμφωνία

Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης

– Και συ λοιπόν, τέχνη της ποιήσεως, πες μου πόσες ανυποψίαστες λέξεις αποκεφάλισες ξανά στο βωμό των πιο βολικών σιωπών μου;

– Υπήρξα για δεκαετίες αγνωστικιστής. Καμία λογική στήριξη δεν έβρισκα για το αντίθετο. Μέχρι που γνώρισα εσένα.

– Εν οίκω Θεού διατελεί ο πιστός όπου κι αν διακονεί την πίστη του. Θέλω να πω, δεν σ’ έβγαζα απ’ το μυαλό μου.

– Ούτε ιερατείο ούτε δόγμα ούτε αμαρτίες ούτε συγχωροχάρτια η δική σου πίστη. Στα χείλη σου η κόκκινη Έμμα μαθαίνει τα νέα για την Οκτωβριανή Επανάσταση. Θρησκεύομαι αναρχούμενος. 

– Μια Κρονστάνδη επαναστατεί στο σώμα σου, νεοσύλλεκτος του ναυτικού εγώ. Το ημερολόγιο δείχνει 7 Μαρτίου του 1921,  το πλοίο μου ελλιμενίζεται στην αποβάθρα του νησιού. 

– Έναν αιώνα μετά πάω και σταθμεύω το αυτοκίνητο σε έναν αγρό με καταπράσινα στάχυα.  Εσύ χαμογελάς, εγώ κοιτώ σκεφτικός έξω απ’ το παράθυρο. Μόνο ο έρωτας, η επανάσταση και η φύση δικαιούνται να υπόσχονται την άνοιξη. 

– Κοντά στις τσουκνίδες θα φυτρώνει πάντα μια μολόχα, μου ’πες. Ξέρει η φύση, τρίβεις στο ερεθισμένο σημείο τη μολόχα για να φύγει ο κνησμός. Πέντε δεκαετίες πέρασα με τούτο τον κνησμό. Ενδημούν στην εδώ περιοχή οι αγριάδες, τα γαϊδουράγκαθα, τα τριβόλια και κυρίως οι τσουκνίδες. Θα στο πω το κρίμα μου, αγνοούσα ως τώρα τις μολόχες.

– Όλο ρόζους και σκασίματα οι παλάμες σου, κορόιδευες. 

Τα νέγρικα μπλουζ από τέτοια χέρια έχουν γραφτεί, σου απαντούσα. 

Εσύ δεν ξέρεις ούτε πιάνο ούτε κιθάρα, επέμενες. 

Ιδού τα πλήκτρα κι οι χορδές, σε έδειχνα. 

Η ορχήστρα είναι έτοιμη, με προκαλούσες. 

Τα πιο βαριά ρεμπέτικα το ρεπερτόριό μου, σε αγκάλιαζα.

– Μερικές φορές πιάνουν κι οι κακοκαιρίες Απρίλη, Μάη μήνα, πέφτει η θερμοκρασία πολύ χαμηλά, ύστερα σηκώνεται απότομα και χτυπάει τριαντάρια. Οι ειδικοί λένε ότι φταίνε οι κλιματικές αλλαγές, στη δική μας βέβαια περίπτωση νομίζω ότι έφταιγα εγώ. 

– Δεκαετίες ολόκληρες υπήρξα άνυδρος, τούτους τους ορμητικούς χειμάρρους δεν ήταν εύκολο να τους ελέγξω. Νάιλον σακούλες, πλαστικά παιχνίδια, κομμένοι κορμοί, νεκρά αισθήματα και μπόλικη φερτή ύλη παρασύρονταν στις εκβολές τους. Ένας σκοτεινός ωκεανός εκτεινόταν από κει και πέρα.

– Ξυπνούσα τις νύχτες με τον ίδιο εφιάλτη, ότι είμαι στη μέση του ωκεανού. Εσύ κωπηλατούσες βιαστικά για να με σώσεις, όμως μια αδιόρατη έλξη με τραβούσε στον βυθό. Πνιγόμουνα χαμογελώντας.  

– Κάθε φορά σηκωνόμουν κι έφευγα σαν να ’μουνα κυνηγημένος. Σου ’λεγα, δεν έχω χρόνο. Ψέματα. Κάποιες ανίες έτρεχα να διασώσω από σένα, αλλιώς δεν θα ’βγαινε η άλλη μέρα.

– Τι σκέφτεσαι; με ρώτησες. Η βροχή χάραζε το τζάμι του αυτοκινήτου, κάποια σκοτάδια ράγιζαν απέξω. Δεν θυμάμαι να σου απάντησα.

– Εσύ αντλούσες από την εικόνα, εγώ υποδυόμουνα τον δυνατό. Να ξέρεις, κατά βάθος έτρεμα. Οι παιδικές πνευμονίες είναι πάντα πιθανό να υποτροπιάσουν. 

– Ιώσεις, αμυγδαλίτιδα, ανεμοβλογιά και ωτίτιδα πέρασα ξανά μαζί σου. Δεν ξέρω πώς τα κατάφερες, το βιολογικό μου ρολόι κινούσε αντίστροφα τους δείκτες. Εγώ πάλι αγωνιούσα για τις μεσήλικες ασθένειες που μου αναλογούσαν.  

– Θέλω να πω, τούτη η ανθοφορία μού χαρίστηκε ακόπως, κάθε μέρα  ανησυχούσα ότι θα τη χάσω. Ως γνωστόν, η άνοιξη έρχεται μόνο όταν τη διεκδικείς και κρατάει μόνο όσο την  υπερασπίζεσαι.

– Η δική μου λοιπόν σύνοψη για ό,τι συνέβη έχει ως εξής: μια δοτική προσωπική αναζητούσε ρήμα για να συνταχθεί, ένα ρήμα έψαχνε γενικές κατηγορηματικές για να το συνοδεύουν. 

– Μου χρωστάς κάποιες ήττες, σου ’πα, βαρέθηκα πια να σε αποδεκατίζω.

– Έληξε, μου ανακοίνωσες. Αστειότητες, σκέφτηκα. Οι αναμνήσεις δεν λήγουνε ποτέ. Μόνο οι πόλεμοι, μέχρι που να μαζευτούν τα πτώματα από κάτω. Ύστερα αρχίζουν πάλι.

– Σε είδα τις προάλλες από μακριά κι έκανα αναστροφή να φύγω. Δεν υποφέρονται οι τυπικές σου καλημέρες. Στον απόηχό τους σβήνουν τα τελευταία αγκομαχητά μας.

– Τον τελευταίο καιρό πηγαίνω αρκετά συχνά και σταθμεύω εκεί που πάντα σε περίμενα. Δεν ξέρω αν είναι από συνήθεια ή απ’ την ανάγκη μου να σε δω ή αν ψάχνω κάποιον λόγο για να σε μισήσω. Να ξέρεις πάντως, τρίτη φορά που μ’ έστησες.

– Κάθε φορά που οδηγώ αργά τη νύχτα, φαντάζομαι ότι είσαι στη θέση του συνοδηγού και μου κρατάς το χέρι. Ενίοτε δε παρατείνω το ταξίδι, κάνω άσκοπους κύκλους και υποκρίνομαι ότι έχασα τον δρόμο. Δεν έτυχε ποτέ να σου το πω, αλλά δεν υπάρχει τίποτα πιο ερωτικό από το να μου κρατάς σφιχτά το χέρι.

– Πετάχτηκα τις προάλλες στον καταπράσινο αγρό του πρώτου ραντεβού μας. Ιούλης μήνας, έψηνε από πάνω ο ήλιος, ένα φίδι σερνότανε ανάμεσα στις θερισμένες καλαμιές, ρωγμές σχηματίζονταν στο χώμα από την ξεραΐλα. Το φαινόμενο της ερημοποίησης είναι ήδη εδώ, σκέφτηκα, εξελίσσεται αργά, σιωπηλά και υπ’ ευθύνη μας.

– Φαντάστηκα ότι θα ’τανε για να τα βρούμε. Εγώ θα ’κανα τον δύσκολο όπως τις προηγούμενες φορές και στο τέλος θα σε συγχωρούσα. Όταν όμως διάβασα το μήνυμα, είδα στην οθόνη του κινητού να γκρεμίζονται οι πιο βολικές μου πόζες. Από τότε δεν μ’ έχω ακόμη συγχωρήσει. 

– Πόσοι έρωτες, πόσες ζωές και πόσοι θάνατοι μπορούνε να θηλάσουν από το στήθος σου; Αυτό ήταν το πρώτο που σκέφτηκα, όταν έμαθα για τη μαστογραφία. 

– Φέρνω στο μυαλό μου τη λευκή φόρμα του ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού, που σε ανέλαβε. Ευτυχώς που η δική σου αγνότητα προτιμούσε πάντα να φοράει μαύρα. 

– Νόμιζα ότι τίποτα πέρα απ’ τα αγγίγματα, τα φιλιά και τα μάτια μου δεν έχει δικαίωμα στις μεταστάσεις πάνω στο κορμί σου. Αλλά και πάλι είχα άδικο. 

– Σε είδα στο όνειρό μου με κασκόλ. Δεν έχεις τίποτα να κρύψεις, είπα. Όλη νύχτα σε κρατούσα αγκαλιά, χάιδευα το πρόσωπό σου κι έπλεκα πλεξούδα τα μαλλιά σου.

– Ο έρωτας και ο καρκίνος είναι μεταστατικοί μού ψιθύρισες όταν σε επισκέφτηκα στο νοσοκομείο. Έφυγα απ’ τον θάλαμό σου σιωπηλός. Θε μου, πόσες ενοχές ακόμη;

– Την άλλη μέρα θυμάμαι ότι ψυχορραγούσανε οι λέξεις μου στο πληκτρολόγιο. Σύμφωνα με το ιατρικό ανακοινωθέν, είχαν προσβληθεί από ενδονοσοκομειακή λοίμωξη, η κατάστασή τους κρινόταν ιδιαιτέρως σοβαρή.

– Περασμένες τρεις σηκώθηκα απ’ το κρεβάτι. Έξω έλαμπε το φεγγάρι, στάθηκα στο παράθυρο και κοιτούσα αποσβολωμένος. Μια καταιγίδα από πεφταστέρια μπροστά στα μάτια μου. Δεν με ξαναπήρε ο ύπνος.

– Ήταν οι συγγενείς, κάποιοι φίλοι και ο άντρας σου. Εγώ έπαιζα τον ρόλο του παλιού συναδέλφου. Μιλώ για την εξόδιο ακολουθία σου. 

– Άπλωσα το χέρι για να τον συλλυπηθώ. Με κοίταξε ίσια στα μάτια συντετριμμένος. Σε ευχαριστώ, μου είπε. Έσκυψα το κεφάλι, ένας κόμπος έσφιξε τον λαιμό μου. 

– Στάθηκα μετά στο εντευκτήριο για τον καθιερωμένο καφέ. Τρεις κουταλιές ζάχαρη έβαλα, κι ας τον πίνω πάντα βαρύ και σκέτο. Συνέχισε ακόμη να πικρίζει. 

–  Ήρθες στο όνειρό μου, παραπονεμένη. Ότι σε ξέχασα, ούτε ένα κεράκι δεν μπήκα στον κόπο να σου ανάψω. Φοβάμαι μήπως παρασυρθώ απ’ τις αναμνήσεις, σου απάντησα. Δεν είναι σωστό να κολάζουμε τους άλλους πεθαμένους.

– Θυμάμαι ότι φοβόσουνα τις νύχτες. Ιδού λοιπόν οι πυγολαμπίδες της δικής μου μνήμης. Ελπίζω να φωτίζουν τα σκοτάδια σου.

Piccola sinfonia erotica

Panagiotis Chatzimoysiadis

– E tu dunque, arte della poesia, dimmi quante altre ignare parole hai decapitato sull’altare dei miei silenzi più accomodanti?

– Per decenni sono stato agnostico. Non ho trovato alcun sostegno razionale al contrario. Finché non ho conosciuto te.

– Nella casa di Dio il fedele esercita la sua fede, dovunque si trovi. Voglio dire, non sei frutto della mia immaginazione.

– Né clero né dogma né peccati né indulgenze, la tua fede. Sulle tue labbra Emma la Rossa apprende le novità della Rivoluzione d’ottobre. Sono praticante anarchico.

– Una Kronštadt si ribella nel tuo corpo, io recluta della marina. Il calendario segna 7 marzo 1921, la mia nave è ormeggiata sulla banchina dell’isola.

– Un secolo più tardi parcheggio la mia auto in un campo di spighe verdissime. Tu sorridi, io guardo pensieroso fuori dal finestrino. Solo l’amore, la rivoluzione e la natura hanno il diritto di promettere la primavera.

– Vicino alle ortiche crescerà sempre la malva, mi hai detto. La natura lo sa, strofini sulla parte irritata la malva per togliere il prurito. Cinque decenni ho passato con questo prurito. In questa zona sono endemiche la gramigna, i cardi, i triboli e soprattutto le ortiche. Lo confesso, fino a ora non conoscevo la malva.

– Solo calli e ragadi i tuoi palmi, mi prendevi in giro. Il blues dei negri è stato scritto da mani come queste, ti rispondevo. Tu non suoni né il piano, né la chitarra, insistevi. Ecco i tasti e le corde, ti mostravo. L’orchestra è pronta, mi provocavi. I rebetika più intensi il mio repertorio, ti abbracciavo.

– Alcune volte fa cattivo tempo in aprile, a maggio la temperatura scende molto, poi si rialza all’improvviso e raggiuge i trenta gradi. Gli esperti dicono che sia colpa dei cambiamenti climatici, nel nostro caso, certo, penso che la colpa sia mia.

– Per decenni interi sono stato arido, questi torrenti impetuosi non è stato facile domarli.  Sacchetti di nylon, giocattoli di plastica, tronchi tagliati, sentimenti morti e moltitudine di detriti, trascinati verso le foci. Un oceano oscuro si estendeva da quel momento.

– Mi svegliavo la notte con lo stesso incubo, ero in mezzo all’oceano. Tu remavi in fretta per salvarmi, ma una forza invisibile mi tirava a fondo. Annegavo sorridendo.

– Ogni volta mi alzavo e andavo via come se mi dessero la caccia. Ti dicevo, non ho tempo. Bugie. Correvo a evitarmi delle noie, altrimenti non ce l’avrei fatta.

– Che stai pensando? Mi hai chiesto. La pioggia segnava il vetro dell’auto, qualche oscurità incombeva da fuori. Non ricordo di averti risposto.

– Tu attingevi dall’immagine, io facevo il forte. Sappilo, nel profondo, tremavo. Le polmoniti infantili possono sempre avere delle ricadute. Infezioni, tonsillite, varicella e otite le ho passate di nuovo con te. Non so come ci sia riuscita, il mio orologio biologico muoveva le lancette al contrario. Io invece ero angosciato dalle malattie della mezza età che mi aspettavano. Voglio dire, questa fioritura che mi è stata donata senza sforzo, temevo di perderla ogni giorno. Come noto, la primavera arriva solo quando la rivendichi e resiste per il tempo che la difendi.

– La mia sintesi, dunque, per ciò che è successo è la seguente: un dativo cercava un verbo che lo reggesse, un verbo cercava dei genitivi che lo accompagnassero.

– Mi devi delle sconfitte, t’ho detto, sono stufo ormai di decimarti.

– È finita, mi hai annunciato. Sciocchezze, ho pensato. I ricordi non finiscono mai. Solo le guerre, fino a che non si raccolgono i cadaveri da terra. Poi ricominciano.

– Ti ho visto l’altro ieri da lontano e ho fatto inversione per andar via. Non sopporto i tuoi buongiorno di circostanza. Nella loro eco si spengono i nostri ultimi rantoli.

– Ultimamente vado abbastanza spesso a parcheggiare lì dove ti aspettavo sempre. Non so se per abitudine o necessità di vederti o se cerco un motivo per odiarti. Sappi comunque, che è la terza volta che mi dai buca.

– Ogni volta che guido di notte, ti immagino accanto a me che mi tieni la mano.  Talvolta prolungo il viaggio, giro senza meta e fingo di aver perso la strada. Non ho avuto occasione di dirtelo, ma non c’è niente di più sensuale di quando mi stringi la mano.

– Ho fatto un salto l’altro giorno fino al campo verde del nostro primo appuntamento. Luglio, sole cocente, un serpente strisciava tra le canne recise, crepe si formavano sulla terra per la siccità. Il fenomeno della desertificazione è già qui, ho pensato, avanza lentamente, in silenzio e per nostra responsabilità.

– Ho immaginato che ci saremmo ritrovati. Io avrei fatto il difficile come le volte precedenti e alla fine ti avrei perdonato. Quando però ho letto il messaggio, ho visto sullo schermo del cellulare dissolversi le mie pose più comode. Da allora non mi sono ancora perdonato.

– Quanti amori, quante vite e quante morti può allattare il tuo seno? Questo è ciò che ho pensato, quando ho saputo della mastografia.

– Riporto alla mente l’uniforme bianca del personale medico e infermieristico che si è preso cura di te. Per fortuna la tua purezza ha sempre preferito indossare il nero.

– Credevo che niente a parte il contatto, i baci e gli occhi avessero diritto alle metastasi sul tuo corpo. Ma di nuovo avevo torto.

– Ti ho vista in sogno con una sciarpa. Non hai niente da nascondere, ho detto. Tutta la notte ti ho tenuta stretta, ti accarezzavo il viso e ti intrecciavo i capelli.

– L’amore e il cancro sono metastatici mi hai sussurrato quando ti ho fatto visita in ospedale. Sono andato via dalla stanza in silenzio. Mio Dio, quanti sensi di colpa ancora?

– Il giorno dopo, ricordo, agonizzavano le parole sulla tastiera. Secondo il bollettino medico, erano state colpite da un’infezione ospedaliera, la loro situazione era particolarmente grave.

– Dopo le tre mi sono alzato dal letto. Fuori brillava la luna, mi sono fermato a guardare fuori dalla finestra sbigottito. Una pioggia di stelle cadenti davanti ai miei occhi. Non ho più chiuso occhio.

– C’erano i parenti, alcuni amici e tuo marito. Io interpretavo il ruolo del vecchio collega. Sto parlando del tuo funerale.

– Gli ho teso la mano per le condoglianze. Mi ha guardato dritto negli occhi, distrutto. Ti ringrazio, mi ha detto. Ho abbassato il capo, un nodo mi è salito in gola.

– Mi sono fermato nella sala per il consueto caffè. Tre cucchiai di zucchero c’ho messo, anche se lo bevo sempre forte e senza zucchero. Era ancora amaro.

– Mi sei venuta in sogno, crucciata. Ché ti ho dimenticato, non mi son preso il fardello di accenderti nemmeno una candela. Ho paura che i ricordi mi trascinino via, ti ho risposto. Non è giusto indurre in tentazione gli altri morti.

– Ricordo che avevi paura la notte. Eccoti, dunque, le lucciole della mia memoria. Spero possano illuminare la tua oscurità.

Testi: Panagiotis Chatzimoysiadis
Traduzione: Michela Corvino

 

Nata settantatré anni fa – per caso – ad Atene, dove continua a vivere – per scelta – Pavlìna Pampoudi ha studiato Storia e Archeologia alla facoltà di Lettere dell’Università Capodistriana di Atene e ha seguito lezioni di matematica alla facoltà di Fisica Matematica e di pittura all’Accademia di Belle Arti di Atene e alla Byam Shaw School of Art di Londra.
Ha lavorato come insegnante privata, copywriter per agenzie pubblicitarie, agiografo, produttrice di cosmetici e editor per case editrici.
Si è occupata inoltre di revisione e traduzione, tra gli autori da lei tradotti figurano: Milne, Carrol, Doyle, Dickens, Eliot, Gibran.
Il suo primo di libro di poesie Σχεδόν χωρίς προοπτική δυστυχήματος [Quasi senza prospettiva di incidente] è stato pubblicato nel 1971 quando aveva appena ventitré anni, a questo sono seguiti una quindicina di raccolte, di cui l’ultima ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΓΡΑΦΟ [Appunti sul non-scritto] è in uscita quest’anno. Ha scritto cinque testi in prosa e più di quaranta libri “per bambini”, di cui alcuni tradotti anche in italiano.
Ha scritto testi musicali per l’infanzia, sceneggiature radiofoniche e televisive e ha all’attivo tre mostre personali.
Esponente della cosiddetta Generazione del ’70 che lei stessa in un’intervista ha definito come una generazione sfortunata e di passaggio fra quella precedente che è stata sottovalutata e la successiva che sarà sovrastimata, Pavlìna Pampoudi nelle sue poesie rivolge lo sguardo al suo ego a cui guarda “con sensibilità astigmatica, senza contorni netti”.
La sua è una poesia di contrasti, come un’entità che lentamente che si infiltra e poi si impone, come la Natura che rimugina in silenzio ma poi si libera e prende il sopravvento.

da Σχεδόν χωρίς προοπτική δυστυχήματος

Quasi senza prospettiva di incidente (Ikaros 1971)

ΠΡΑΣΙΝΟ
Έχω πράσινα μάτια και το δικαίωμα να ορίσω
Καθώς το αγριόχορτο
Τα έργα των πολιτειών και τη μοναξιά
Των μνημείων.

Το δικαίωμα να διαγράψω την Ιστορία
Καθώς ο μικρότερος αδελφός,
Που κατέβηκε το πηγάδι
Και βγήκε στον ουρανό.

Το δικαίωμα να συλλαβίσω φύλλα κι αγκάθια
Καθώς αειθαλές
Στους πνεύμονες των πάρκων
Και στην ασυδοσία της ρεματιάς.

Η έπαρση μου είναι του πράσινου
Κι έχω δικαίωμα,
Επιβάλλοντας σιωπή στην έρημο,
Ν’ αφουγκραστώ
Τη λαχτάρα μου να υπάρξω, που διακλαδίζεται,
Βαθιά, ραγίζοντας
Την πιο δυνατή λαχτάρα μου, να υπάρξει
Ο κόσμος.

VERDE
Ho gli occhi verdi e il diritto di dominare
Come l’erba selvatica
le opere degli uomini e la solitudine
Dei monumenti.

Il diritto di cancellare la Storia
Come il fratello minore
Che è sceso nel pozzo
Ed è riemerso in cielo.

Il diritto di sillabare foglie e spine
Come un sempreverde
Nei polmoni dei parchi
E nella sfrenatezza del baratro.

La mia alterigia è del verde
E ho il diritto,
Imponendo al deserto il silenzio,
Di ascoltare
Il mio desiderio di esistere, che si ramifica,
nel profondo, crepando
il mio più forte desiderio, all’ esistere
del mondo.

*

da Σχεδόν χωρίς προοπτική δυστυχήματος

Quasi senza prospettiva di incidente (Ikaros 1971)

 

ΛΟΙΠΟΝ

Λοιπόν
Είμαι ολομόναχη
Όπως το ζήτησα.
Αποκομμένη από το στήθος που στενάζει
Ανέμους άκακους.

Φυσάει και δεν κρυώνω πια
Είμαι ολομόναχη
Φυσάει.

Τα δέντρα χάνονται σ’ αδέξιες χειρονομίες
Σκέφτονται κάτι ανήλικο
Θ’ ανθίσουν.

Αλληλούϊα.

Ο κορυφαίος των φύλλων αναστρέφεται.
Στην άλλη όψη
Το ρίνισμα του ασημιού που αποκολλήθηκε
Από τη βιασμένη μουσική.

Καληνύχτα, νύχτα μου
Είμαι ολομόναχη.
Σχεδόν χωρίς προοπτική δυστυχήματος

COSÌ

Così
Sono sola
Come ho chiesto.
Tagliata via dal petto che sospira
Venti innocenti.

Soffia e non ho più freddo
Sono sola
Soffia.

Gli alberi si perdono in gesti maldestri
Pensano qualcosa di acerbo
Fioriranno.

Alleluia.

La cima delle foglie si rivolta.
Dall’altro lato
La limatura d’argento che si è staccata
Dalla musica violata.

Buonanotte, notte mia
Sono sola.

*

da Αυτός εγώ

Lui io (Tram 1978)

ΑΛΛΟΘΙ 

Νυφικό το χαρτί και γράφω
Κυρτωμένο το φως και φθίνω.

Μακραίνουν οι δρόμοι της φωνής καθώς βυθίζομαι
Ακούγομαι πιο δυνατά καθώς βυθίζομαι.

Υπονοώ περισσότερα απ’ όσα
Μπορώ να φανταστώ: γράφω-

ALIBI

Abito nuziale il foglio e scrivo
Incurvata la luce e languisco

Si allungano le strade della voce mentre sprofondo
Riecheggio più forte mentre sprofondo

Alludo a più di quanto
Possa immaginare: scrivo-

*
Η ΓΕΝΝΗΣΗ 
Βγαίνω την νύχτα διψώντας
Δεν έχω μάτια σχεδόν πουθενά
Σέρνομαι με τις στρεβλωμένες ρίζες μου
Πάνω απ’ το χώμα.
Κρατάω άλιωτο
Μόνο το ερωτικό μου στόμα με το αίμα του
Το άγνωστό μου φύλο

Και σε βαθιά εγκατάλειψη αναπαράγομαι
Ο πρώτος απ’ το τέλος του είδους μου-

LA NASCITA

Esco di notte assetata
Non ho occhi quasi da nessuna parte
Mi trascino con le radici deformate
Sulla terra.
Conservo incorrotta
Sola la mia bocca erotica con il suo sangue
Il mio sesso sconosciuto

E in profondo abbandono mi riproduco
Il primo dalla fine della mia specie-

* 

ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Κι όμως ξεκίνησα απ’ το νερό.
Χάνοντας λίγο – λίγο
Τα βράγχια μου, τα λέπια μου
Και τα φτερά
Τις ύποπτες κεραίες, τις φολίδες
Το μισό μου τρίχωμα
Τ’ αγκάθια μου, τα νύχια και τα δόντια μου
Τέλος, το ραχοκόκαλο.
Γυρνώ τώρα στο κύμα κι η θάλασσα σε κώμα
Βρίθει νεκρούς
Μ’ αδύναμες κατάρες εξατμίζεται.

CAMMINANDO SUL MARE

E però cominciai dall’acqua.
Perdendo pian piano
Le branchie, le scaglie
E le ali
Le antenne sospette, le squame
Metà del pelo
Gli aculei, le unghie e i denti
Infine, la spina dorsale.
Ritorno ora fra le onde e il mare in coma
Brulica di morti
Con impotenti maledizioni evapora.

da ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΑΓΡΑΦΟ

Appunti sul non-scritto (Patakis 2021)

ΜΕΛΑΝΙ ΝΥΧΤΑ

Κλείνεις το φως και όλα συνεχίζουν να υπάρχουν
Ορφανά όπως εσύ στο διπλανό δωμάτιο. Έξω
Το σπλαχνικό σκοτάδι 
Μελάνι νύχτα χύνεται
Ωκεανός ενώνοντας
Νεκρούς και ζώντες, ζώα και φυτά
Και έργα μάταια θεών κι ανθρώπων
Αξεδιάλυτα
Ενώνοντας

Και τότε
Μέσα, πιο μέσα
Παφλασμός αβύσσου
Και αναδύεται ξανά ο Όνειρος
Θεότητα πολύφθαρτη.

Ολόγυρά του τυφλά φτερά σε πανικό, συνωστισμός
Οι δαίμονες να δαιμονίζονται
Να γεννηθούν πάλι και πάλι στις μορφές του
Να υπάρξουν άλλη μια φορά κι αγόρι και κορίτσι και πουλί
Θάμνος και πλάνητας ιχθύς αναδυόμενος
Κι Εμπεδοκλής και φίδι και Μαρία 

Να φτιάξουνε πάλι και πάλι
Τμητό από το άτμητο
Να περιβάλει άλλη μια φορά
Χώμα το σώμα την ψυχή
Τον θάνατο επιτρέποντας

Να κόψουν με το πέτρινο μαχαίρι το νερό
Τον ρου της ιστορίας
Τα ζεύγη κόβοντας και τις τριάδες
Των εννοιών, των ιδεών και των συμβόλων τους 
Την γέφυρα

Ν’ ανακατέψουνε ξανά τα γράμματα
Να διασκορπίσουν τους πεσσούς, λέξεις της διάβασης
Ούτε προσθήκη ούτε αφαίρεση
Ώς το ξημέρωμα, σιωπή
Και τότε,
Καθώς όλο απομακρύνεται για να κατανοήσει
Το άπειρο, τετραδιάστατο
Ξανά, τυχαία
Η Σύναξη, το πρώτο ποίημα
Τυχαίο
Κι ορφανό, όπως εσύ στο διπλανό δωμάτιο-

NOTTE INCHIOSTRO

Spegni la luce e tutto continua a esistere
Orfano come te nella stanza accanto. Fuori
Il buio viscerale
Notte inchiostro si riversa
Oceano che unisce
Morti e vivi, animali e piante
E opere vane di dei e uomini
Irrisolte
Che unisce

E allora
Dentro, più dentro
Sciabordio d’abisso
E riaffiora di nuovo il Sogno
Divinità logora.

Intorno a lui piume cieche in panico, ressa
I demoni a infuriarsi
A nascere ancora e ancora nelle sue forme
A esistere un’altra volta e ragazzo e ragazza e uccello
Cespuglio e pesce errante che emerge
Empedocle e serpente e Maria

A fare ancora e ancora
Divisibile dall’indivisibile
A circondare un’altra volta
La terra il corpo l’anima
Che concede la morte

A tagliare con il coltello di pietra l’acqua
Il corso della storia
Tagliando le diadi e le triadi
Dei loro significati, delle idee e dei
simboli
Il ponte

A mischiare di nuovo le lettere
A sparpagliare le pedine, parole del passaggio
Né addizione né sottrazione
Fino all’alba, silenzio

E allora,
Mentre si allontana sempre di più per comprendere
L’infinito, quadridimensionale
Di nuovo, a caso
Il Raduno, la prima poesia
Casuale
E orfana, come te nella stanza
accanto

Poesia: Pavlìna Pampoudi 

Traduzione: Michela Corvino

L’autore che inaugura Πολύτροπος, la rubrica dedicata alla poesia greca contemporanea è Konstantinos Loukòpoulos. Nato ad Eleusi nel 1965, fisico e storico della filosofia e della scienza. Non ancora ventenne comincia a scrivere testi in prosa che trovano posto in riviste letterarie e antologie. Dal 2013 si dedica sistematicamente alla composizione poetica. In occasione delle Eschilee del 2017 compone testi in versi e in prosa che accompagnano le musiche di Mikis Theodoràkis, raccolti in seguito nella silloge Επιτάφιος εν Ελευσίνι (Epitaffio in Eleusi) pubblicata nel 2108 da Μικρές Εκδόσεις e ripubblicata nel 2020 da Έναστρον. Nel 2020 esce anche la seconda miscellanea Ενύπνια τα Μεθεόρτια (Sogni il Dopofesta) pubblicata da Έναστρον; dello stesso editore è la raccolta di racconti Οι Πόλεις το Χειμώνα (La città d’Inverno) del 2018. Parallelamente alla produzione artistica Loukòpoulos scrive anche manuali di fisica per studenti della scuola secondaria.

La sua poesia ha legami estetici e emotivi con i poeti greci della generazione fra le due guerre, il cosiddetto mesopòlemos, quali Kostas Kariotàkis, Maria Polidouri, Napoleon Lapathiòtis, ma subisce anche profonde influenze da parte di Miltos Sachtouris, Nikos Karouzos e Giorghis Pavlòpoulos.

Egli stesso definisce la sua poesia caratterizzata da un ecclettismo scelto che oscilla fra la tradizione bizantina e il cosmopolitismo europeo, permeata dei concetti e dei fondamenti delle scienze positive derivanti dalla sua formazione di fisico e storico e filosofo della scienza. Artista raffinato e al contempo incisivo e penetrante come un dardo, il suo universo poetico si snoda tra tematiche sociali e introspezione privata, è una poesia, quella di Loukòpoulos dotata di una coinvolgente forza sensoriale.

Michela Corvino

un triste pretesto (EPITAFFIO IN ELEUSI)

NON SO se dobbiamo rincontrarci
con le stesse parole con cui ci lasciavamo,
di notte, a primavera,
mentre le parole si scioglievano sulla prominenza dei corpi
silenziosa va ritirandosi, nel mezzo, un’ortensia.
E quanti respiri si sono compiuti,
la morte piatta che ha superato,
ma anche l’anima che ha trovato la sua strada
per diventare rondine,
nella ora stessa in cui si accumulavano
masse d’aria e polvere cosmica
come se l’impasto amalgamasse
una celeste fornaia 
e Betelgeuse diventasse
un’altra ancora
Supernova.
Magari discernessi
quell’abbraccio inesistente,
dove il fior di miele arrancava 
fra le due placche
per sganciarsi dall’uomo.
Allora questa discussione sarebbe diventata
una poesia solo per il vostro ritorno.
Ma, guardando i ragazzi che resistono,
che appoggiano le spalle e l’uno sorregge l’altro,
dico, forse potrà persino un inno alla vita giungere al termine,
e che abbia come scintilla un tale triste pretesto.

*

la luna necessaria (EPITAFFIO IN ELEUSI)

IN QUESTO cassetto germogliano le poesie:
talvolta sono vecchi
che sgranocchiano con le dentiere 
– dell’Assicurazione Sociale – mal posizionate
tutto quanto è controindicato per il diabete,
caramelle mou, gelatine,
una prugna matura,
i loro occhi sono costantemente bagnati
e temono il tempo;
altre adolescenti profumati,
kouroi e kores,
con cosce sode e sorriso arcaico,
spiegano le loro ali nuove di zecca,
fieri nei sogni,
e quando si abbracciano
il tempo li teme,
altre volte noi stessi,
che respiriamo a fatica,
dormiamo di meno,
ci intorpidiamo più
dell’anno scorso
(anche se ci innamoriamo ugualmente)
Indifferente se ne sta su tutto ciò la luna.
Ogni poesia
deve avere anche qualcosa di simile. 

*

a casa (EPITAFFIO IN ELEUSI)

CHIEDO ALLA CASA, quando per caso la trovo,
nella Parigi di Desnos:
– Come te la passi? Come ti sembrano quelli nuovi?
Che dire?
si fa da parte a mostrarmi la ragazzina
stanza la stanza
che dà la caccia ai pipistrelli,
ai nidi nel soggiorno che partoriscono lame, 
una luce che segue i randagi,
ma si spegne non appena imbrunisce;
e mia madre
zoppicante
che sopporta
degli stranieri
la morte.

*

LE TEMPS PERDU (SOGNI IL DOPOFESTA)

La sera nuovamente
Apparve il piccolo con il salvagente e il mantello di luce,
che rideva gracchiante all’aria pungente
cricchetti sibilavano,
il suo alito odorava di fiammifero masticato
negli occhi due orbite di tombe,
come nel primo primo sogno,
dodici dicembre
disse:
– ho portato il tempo avanzato
lo faremo passione celeste,
lo faremo donne con
i capelli rossi,
abbandonate a fiorire girasoli
in altre mani,
lo faremo viaggi col kayak,
che abbiamo perso quel giorno bianco
con le rocce a prua
e il tabacco bagnato
ci innamoreremo di una Harley color avorio, senza casco,
partoriremo altri figli,
ameremo altri cani…
mentre affondava rapidamente fino alla vita nel fango nero,
e il mantello cominciava a spegnersi
chi ci crederebbe?

*

IL NAULO (SOGNI IL DOPOFESTA)

Facemmo un safari
uno sciamano muto
ci diede la caccia tutta la notte

ci prese gli occhi

un cappuccetto rosso
andava e veniva
e puliva

usciva in veranda
piangeva un po’
poi rientrava

– da qui partono sempre gli uccelli migratori
con le loro valigie,
dice

– il naulo
Lo dovete portare nelle orbite
al posto degli occhi

poi ci spolverò
e ci baciò sulla fronte

sopra al camino
guardava impotente
imbalsamata
la testa del poeta.

*

μια θλιβερή αφορμή  (ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΕΝ ΕΛΕΥΣΙΝΙ)

ΔΕΝ ΞΕΡΩ μήπως πρέπει να ξανανταμώσουμε 
με τα ίδια λόγια που χωρίζαμε,
νύχτα που ήταν, ανοιξιάτικη,
κι όπως έλιωναν οι λέξεις στον πρόβολο των κορμιών
σιωπηλή να αποτραβιέται, στο ενδιάμεσο, μια ορτανσία.
Κι όσες αναπνοές εκτελέστηκαν,
ο επίπεδος θάνατος που υπερκεράστηκε,
μα κι η ψυχή που βρήκε τον δρόμο της
να γίνει χελιδόνι,
την ίδια ώρα που συμπτύσσονταν
αέριες μάζες και αστρική σκόνη
σαν μάλαζε τη ζύμη τους
μια ουράνια φουρνάρισσα
κι ο Μπετελγκέζ γινόταν
ένας ακόμη
Υπερκαινοφανής.
Μακάρι να διαχώριζα
εκείνη την ανύπαρκτη αγκαλιά,
όπου πάσχιζε η μελισσάνθη
στις δύο πλάκες ανάμεσα
από τον άνθρωπο να απασφαλιστεί.
Τότε η συζήτηση ετούτη θα γινόταν
ένα ποίημα για τον νόστο σας και μόνο.
Μα, όπως βλέπω τα παιδιά κι αντέχουν,
πώς ακουμπούν στους ώμους και στηρίζει το ‘να τ’ άλλο,
λέω, ίσως μπορέσει ακόμη κι ένας ύμνος της ζωής να καταλήξει,
κι ας έχει έναυσμα μια τέτοια θλιβερή αφορμή.

*

το απαραίτητο φεγγάρι  (ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΕΝ ΕΛΕΥΣΙΝΙ

ΕΔΩ ΣΕ ΤΟΥΤΟ το συρτάρι φυτρώνουν τα ποιήματα:
άλλοτε είναι γέροντες 
που μασουλάνε με τα στραβοχυμένα 
–από το ΙΚΑ– μασελάκια τους
τα πάντα όσα αντενδείκνυνται στον διαβήτη,
καραμέλες βουτύρου, ζελεδάκια,
ένα ώριμο δαμάσκηνο,
τα μάτια τους είναι μονίμως υγρά
και τρέμουν τον χρόνο·
άλλοτε μυρωδάτοι έφηβοι, 
κούροι και κόρες,
με συμπαγή μπούτια κι αρχαϊκό χαμόγελο,
απλώνουν τα ολοκαίνουργια φτερά τους
αγέρωχοι στα όνειρα,
κι όταν αγκαλιάζονται
ο χρόνος τούς τρέμει·
άλλοτε εμείς οι ίδιοι,
που ανασαίνουμε βαρύτερα,
κοιμόμαστε λιγότερο,
μουδιάζουμε περισσότερο
από πέρσι 
(κι ας ερωτευόμαστε το ίδιο).
Αδιάφορο στέκει πάνω απ’ όλα αυτά το φεγγάρι.
Κάθε ποίημα 
πρέπει να έχει κι ένα τέτοιο.

*

το σπίτι (ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΕΝ ΕΛΕΥΣΙΝΙ)

ΡΩΤΩ ΤΟ ΣΠΙΤΙ, όταν το βρίσκω κατά τύχη,
στο Παρίσι του Ντεσνός:
– Πώς τα περνάς; και πώς σου φαίνονται οι καινούργιοι;
Τι να μου πει;
παραμερίζει να δω το κοριτσάκι
δωμάτιο το δωμάτιο
που κυνηγά τις νυχτερίδες,
τις φωλιές στο σαλόνι που γεννάνε τα ξυράφια,
ένα φως που ακολουθεί τα αδέσποτα,
μα σβήνει μόλις σκοτεινιάζει·
και τη μάνα μου
κουτσαίνοντας
που νταγιαντίζει
των ξένων ανθρώπων
τον θάνατο.

*

LE TEMPS PERDU (ΕΝΥΠΝΙΑ ΤΑ ΜΕΘΕΟΡΤΙΑ)

Το βράδυ πάλι
φάνηκε το τρίχρονο με το σωσίβιο  και τον μανδύα φωτός,
που γελούσε κακαριστά στον ξινό αέρα 
ροκάνες κροτάλιζαν,
η ανάσα του μύριζε μασημένο σπίρτο 
στα μάτια δύο κόγχες με μνήματα,
όπως στο πρώτο πρώτο όνειρο,
δώδεκα του Δεκέμβρη
είπε:
-έφερα τον χρόνο που περίσσεψε
θα τον κάνουμε γαλάζιο έρωτα,
θα τον κάνουμε γυναίκες με 
κόκκινα μαλλιά, 
που εγκαταλείφθηκαν να ανθοφορήσουν ηλιοτρόπια 
σε άλλα χέρια,
θα τον κάνουμε ταξίδια με το καΐκι,
που χάσαμε εκείνη την άσπρη μέρα 
με τους βράχους στην πλώρη 
και τον βρεγμένο καπνό 
θα ερωτευτούμε μια κοκάλινη Harley, δίχως κράνος, 
θα γεννήσουμε κι άλλα παιδιά,
θα αγαπήσουμε κι άλλους σκύλους…
ενώ βούλιαζε γοργά ως τη μέση στη μαύρη λάσπη,
κι ο μανδύας άρχιζε να σβήνει 
ποιος να το πίστεψε;

*

ΤΑ ΝΑΥΛΑ  (ΕΝΥΠΝΙΑ ΤΑ ΜΕΘΕΟΡΤΙΑ)
Σαφάρι πήγαμε 
ένας βουβός σαμάνος 
μας κυνηγούσε όλη τη νύχτα
πήρε τα μάτια μας
μια κοκκινοσκουφίτσα 
πηγαινοερχόταν 
και καθάριζε
έβγαινε στη βεράντα  
έκλαιγε λίγο 
μετά επέστρεφε
-από ’δω όλο φεύγουν τα αποδημητικά 
με τις βαλίτσες τους, 
λέει
-τα ναύλα σας 
να τα φοράτε μες στις κόγχες
αντί για μάτια
έπειτα μας ξεσκόνισε 
και μας φίλησε στο μέτωπο
πάνω απ’ το τζάκι 
κοιτούσε αμήχανη 
ταριχευμένη 
η κεφαλή του ποιητή.

Testi: Konstantinos Loukòpoulos

Traduzione: Michela Corvino

Polytropos (multiforme) è l’aggettivo che nel primo verso dell’Odissea omerica è usato per definire Ulisse. Multiforme e poliedrica è la Grecia, punto nevralgico e crocevia del Mediterraneo, che non è Oriente ma neanche del tutto Occidente e ha in sé anche qualcosa dei Balcani. Un paese relativamente piccolo, ma di una fierezza epica che non può non manifestarsi anche nella sua produzione letteraria e poetica in particolare.

Sintetizzare, quando si parla di arte e soprattutto di poesia è riduttivo, poiché comporta il dover tralasciare dettagli e particolari che con tutta probabilità hanno contribuito al processo demiurgico e alla caratterizzazione della poesia stessa. Tuttavia si può cercare di delineare un profilo, che nel caso della Grecia, non può essere considerato distintamente dalle vicende storiche e politiche che l’hanno interessata.

Il paese in un solo secolo attraversa una prima dittatura agli inizi del ’900, in seguito l’attacco da parte dell’Italia durante la Seconda Guerra Mondiale e l’occupazione nazista, la guerra civile e infine la più nota dittatura dei Colonnelli, la cosiddetta Giunta dal 1967 al 1974. Ben si comprende, quindi, che la vita intellettuale del paese non può non esserne influenzata.

La poesia dei due primi decenni del ’900 è caratterizzata da personalità fra cui spiccano quella di Konstantinos Kavafis e del quasi contemporaneo Kostis Palamas, ma anche di autori della portata di Sikelianòs, Varnalis e Kariotakis.

La generazione di artisti successiva è quella che viene chiamata convenzionalmente, per analogie anagrafiche, Generazione del ’30, e fiorisce nel periodo fra le due guerre mondiali i cui esponenti sentono e dichiarano fortemente una cesura con i poeti precedenti. Questa generazione regala alla Grecia opere di alto valore poetico, con due premi Nobel per la letteratura, a Seferis nel 1963 e a Elytis nel 1979, e un premio Lenin per la pace a Ritsos nel 1973. Accanto ad essi però ci sono anche autori del calibro di Vrettakos e Gatsos.

La politica è poi la fucina della generazione di poeti successiva, degli autori che vissero la dittatura sulla loro pelle e che rappresenta forse anche il capolinea di un percorso cominciato agli inizi del secolo che aveva avuto come centro focale d’ispirazione la Grecia stessa e le sue vicissitudini. E così le generazioni di poeti successive sono caratterizzate da un ripiego più introspettivo fatto di unità personali.

Attraverso le prossime uscite si tenterà, dunque, di tracciare man mano una mappa della poesia contemporanea della Grecia, con la pubblicazioni di testi di poeti particolarmente rilevanti del secondo/tardo Novecento e degli anni Duemila.

Michela Corvino